Toekomstvisie Spoorlijn Leeuwarden – Sneek – Stavoren
Geschiedenis Spoorlijn
De spoorlijn Leeuwarden – Stavoren, geopend in 1885, is één van de overgebleven spoorlijnen in Friesland en bedient vanuit Leeuwarden de plaatsen Mantgum, Sneek, IJlst, Workum, Hindeloopen, Koudum-Molkwerum en Stavoren. De spoorlijn werd aangelegd door de staat om de genoemde plaatsen in de Friese Zuidwesthoek te verbinden met de veerdienst Enkhuizen – Stavoren. Deze vaarverbinding werd op 15 juli 1886, gelijktijdig met de spoorlijn Zaandam – Enkhuizen, in gebruik
genomen. Waar de spoorlijn en de daarbij behorende veerdienst destijds van belang waren voor het nationale netwerk, is het tegenwoordig gedegradeerd tot lokale spoorlijn als onderdeel van de
Noordelijke Nevenlijnen. Het gehele traject (51km) is enkelsporig, maar heeft passeermogelijkheden in Mantgum, Sneek Noord, Sneek en Workum. Het is voorzien van het Nederlandse beveiligingssysteem ATB-NG met een maximumsnelheid van 120 km/h. In de rijke geschiedenis die de spoorlijn kent hebben diverse vervoerders de reizigers tussen de plaatsen vervoerd. Sinds 2005 verzorgt de van oorsprong Engelse vervoerder Arriva de treindienst op de spoorlijn, met een frequentie van drie keer per uur per richting op het deel Leeuwarden – Sneek. Naar Stavoren wordt één keer per uur gereden. Vooral het ‘hoofddeel’ tussen Leeuwarden en Sneek kende de afgelopen jaren een flinke reizigersgroei, waardoor momenteel de behoefte bestaat om de frequentie verder te verhogen. Dit geldt met name voor de spitsperiodes, maar ook daarbuiten is behoefte aan frequentieverhogingen. Doordat het traject enkelsporig is, is dit niet direct mogelijk en
zorgt daardoor voor enkele uitdagingen.
Reizigersaantallen
De spoorlijn Leeuwarden – Stavoren kent een groot verschil in het aantal reizigers, wat ook blijkt uit de onderstaande gegevens (ProRail, 2018):
Aantal in- en uitstappers per dag per station:
- Station Leeuwarden: ca. 10.393
- Station Mantgum: ca. 588
- Station Sneek Noord: ca. 959
- Station Sneek: ca. 3312
- Station IJlst: ca. 65
- Station Workum: ca. 789
- Station Hindeloopen: ca. 41
- Station Koudum – Molkwerum: ca. 49
- Station Stavoren: ca. 334
Probleemstelling
De huidige ambitie voor het spoorlijn Leeuwarden – Stavoren is sterk groeiende. Veel reizigers verplaatsen zich in de spits maar de afgelopen jaren is gebleken dat dit ook meer buiten de spits plaats vind. Door zijn enkelsporig uiterlijk kent de lijn té veel beperkingen met de stijging in het aantal reizigers het hoofd te kunnen bieden. Wat opvalt is, dat het trajectdeel Leeuwarden – Sneek de kroon spant. Dat trajectdeel heeft niet het predicaat “drukke lijn” aangemeten gekregen. Dit trajectdeel is weliswaar minder druk dan Leeuwarden – Groningen, maar doet als enige uitzondering van alle Friese Nevenlijnen, niet ten onder qua drukte aan de Leeuwarden – Groningen. Met name de Spitstreinen zijn altijd tot de spreekwoordelijke “tot de nok aan toe vol.” Ditzelfde doet zich rond het middaguur en in de avondspits nogmaals voor in de tegenovergestelde richting. De treinen op deze lijn hebben dan ook terecht de naam “Sta-trein” verkregen. Door middel van snelheidsverhoging op het trajectdeel Leeuwarden – Mantgum, hoopte zowel ProRail als de Provincie Friesland, de reizigerscapaciteit en reistijdreductie het hoofd te kunnen bieden. Echter, kampt het trajectdeel met een verzwakte ondergrond. Op verzoek van de Provincie Friesland, start ProRail daarvoor onderzoeken in mei 2017. Het eindresultaat van deze onderzoeken wees in december 2017 uit, dat dit niet haalbaar was voor 2020.
Bemoeienis vanuit Den Haag
De Tweede Kamer boter bij de vis. Een ruime meerderheid in de 2e Kamer stelde in 2018 voor om zo snel mogelijk oplossingen voor drukke spoortraject Leeuwarden-Sneek te vinden. De ondergrond van het baanvak tussen Sneek en Mantgum is nu te zwak voor een kwartierdienst in de spits in beide richtingen, maar daarnaast zijn aanpassingen nodig. Er ligt onvoldoende fundering om de hogere treinsnelheden die daarvoor nodig zijn aan te kunnen. In het ergste geval zou het spoorbed kunnen gaan schuiven. Bij het station van Mantgum zijn mogelijk maatregelen nodig. Gedeputeerde Staten moet hierover in 2019 een definitief besluit nemen. Voor ons als Werkgroep Spoor in Friesland de aanleiding om deze lijn eens onder de loep te nemen, en een gerichte oplossing te bedenken voor een robuuste en toekomst vast voortbestaan van deze spoorlijn te bieden.
Doelstelling
De beperkingen die de huidige inrichting van de spoorlijn Leeuwarden – Sneek – Stavoren veroorzaakt, zorgt ervoor dat de gevraagde capaciteit om de reizigersgroei op te vangen niet gehaald kan worden. Om dit in de toekomst toch mogelijk te maken, worden middels dit rapport enkele adviezen richting de diverse overheden gedaan. Hierbij wordt geprobeerd om ervoor te zorgen dat uiterlijk in 2022 de benodigde capaciteit is gerealiseerd, en dat de vierde trein alsnog met ingang van dienstregeling 2023 de spoorbaan op zal gaan.
Dienstregeling en Frequentie
Sinds 2010 rijdt er een derde trein op het traject Leeuwarden – Stavoren. Deze extra trein moest het aantal reizigers tussen Leeuwarden en Sneek opvangen, omdat de andere treinen steeds voller werden. Dit mocht echter niet baten. In 2014 verlengt Arriva ook nog eens zes GTW tweewagenstellen tot driedelig treinstel om de druk alsnog aan te kunnen, daarnaast gaat de baanvak snelheid omhoog. Deze ligt nu gemiddeld op zo’n 100km/hrs met uitzondering van het deel Leeuwarden – Mantgum. Tussen Leeuwarden en Mantgum is de maximale snelheid 130km/h. Echter wijst de praktijk vaak anders uit. Praktisch is de snelheid een gemiddelde snelheid 120km/h. Deze kleinschalige verbeteringen hebben daarentegen nog wel geleid tot nog meer reizigers tussen Leeuwarden en Sneek. Het aantal reizigers tussen de beide steden kent na aantreden Dienstregeling 2015 wederom zijn top en tevens zijn grens. De treinen blijven dermate goed gevuld, dat er vaak stampvolle treinen tussen de beide steden rijden.
Kwartierdienst Leeuwarden – Sneek
Per dienstregeling 2018 zou er tijdens de spits een kwartierdienst gereden op dit grotendeels enkelspoor traject. Echter is dit door infrastructurele problemen nog steeds niet mogelijk en is verbetering wederom een jaar uitgesteld. Als er in de toekomst ooit een kwartierdienstregeling op deze spoorlijn gehanteerd zou moeten worden, dan zijn er nog een aantal aanpassingen in de dienstregeling nodig. Het is de doelstelling vanuit de Provincie en ProRail, dat er geprobeerd wordt om de kwartier dienst op de bestaande infrastructuur af te handelen. Een kwartier dienst betekent dat de druk op dit enkelsporige traject alleen maar hoger word. Wellicht is het nét haalbaar als de baanvaksnelheid naar 140 km/uur wordt verhoogd i.p.v. de voorgestelde snelheid van 130Km/hrs over het gehele trajectdeel Leeuwarden – Sneek. Als dat niet lukt (en die kans is érg groot) is een klein stuk spoorverdubbeling nodig tussen Sneek-Noord en Leeuwarden écht noodzakelijk. Dit zal zorgen voor een robuustere dienstregeling.
Meer reizigers = Meer druk op de ketel!!
Per dienstregeling 2018 was het de doelstelling om tijdens de spits een kwartierdienst te rijden. Helaas is dit niet gelukt. Om in de toekomst het groeiende aantal reizigers (wat ook verwacht wordt bij een kwartierdienstregeling) op dit trajectdeel het hoofd te kunnen bieden, is er uitbreiding van de infrastructuur nodig. Deze spoorlijn kampt regelmatig met technische storingen die zich de laatste tijd steeds meer tijdens de spits voordoen maar ook buiten de spits komt het toch ook met enige regelmaat voor. Bij ingang van een kwartier-dienstregeling zal hiermee alleen maar meer druk op de ketel komen te staan. Daarnaast zal de lijn die nu al frequent geplaagd wordt door overgevoeligheid van storingen, welke worden veroorzaakt door de nu al te hoge drukte op deze enkelsporige lijn dan alleen maar meer onder druk te komen staan dan nu al het geval is. Verstoringen op de spoorlijn Het aantal treinstoringen op de spoorlijn Leeuwarden – Stavoren (7,7%) werd met name veroorzaakt door technische storingen aan de infrastructuur, en in 90% van de gevallen doet dit zich voor op het trajectdeel Leeuwarden – Sneek. Door deze storingen vallen er regelmatig complete treinseries uit.
Verstoringen
Het aantal treinstoringen op de spoorlijn Leeuwarden – Stavoren (7,7%) werd met name veroorzaakt door technische storingen aan de infrastructuur, en in 90% van de gevallen doet dit zich voor op het trajectdeel Leeuwarden – Sneek. Door deze storingen vallen er regelmatig complete treinseries uit.
Te nemen maatregelen voor waarborgen kwartierdienstregeling
Om een robuuste en toekomst vaste dienstregeling te kunnen bieden, en om met hoge snelheden te kunnen rijden, zal er sowieso een grondversteviging moeten plaatsvinden. De verstevigingen kunnen op een aantal manieren worden uitgevoerd: De spoordijk verbreden, de waterstand aanpassen of de samenstelling van de grond veranderen, dam- of betonwanden aanbrengen. Daarnaast kan er ook verder gekeken worden, doormiddel van de reizigersgroei voor te blijven. Hiermee kan gedacht worden aan een stuk partiële verdubbeling in het spoortraject.
Kansen en Mogelijkheden
De spoorlijn Leeuwarden – Stavoren vormt de belangrijkste OV-ontsluiting van Zuidwest-Fryslân. Met name het trajectdeel Leeuwarden – Sneek word steeds drukker en drukker.
Verdubbeling trajectdeel Leeuwarden – Sneek Noord
Voorstel is dan ook voor om deze lijn te verdubbelen om de druk er vroegtijdig vanaf te halen. Dit kan door een toepassing van een tweetal opties van partiële verdubbeling toe te passen t.h.v. de Hegedyk te Jellum tot Sneek-Noord en/of tussen Mantgum en Sneek-Noord. Hiermee zou een kwartierdienst tussen Leeuwarden en Sneek sneller en beter te realiseren zijn, maar ook zal de lijn minder geplaagd worden door storingsgevoeligheid. In Sneek is vervolgens een keertijd van een kleine 10 minuten, wat ruim voldoende is. Het uiteindelijke resultaat is een goedlopende en robuuste dienstregeling tussen deze twee steden.
Overzicht kosten partiële verdubbeling
Optie 1: De afstand van Hegedyk (thv huis nr 62) te Jellum tot station Sneek Noord bedraagt 18 Km.
Totale onkosten partiële verdubbeling: €40,5mln (Prijspeil 2019)
Optie 2: De afstand van station Mantgum tot station Sneek – Noord bedraagt 11Km
Totale onkosten partiële verdubbeling: €31,5mln (Prijspeil 2019)
Reistijd na partiële spoorverdubbeling en snelheidsverhoging:
De reistijd tussen Leeuwarden – Sneek is nu 21,53 minuten. Na een partiële verdubbeling en snelheidsverhoging van 120Km/hrs naar 140Km/hrs kan de reistijd worden gereduceerd tot:
Optie 1: 15 minuten.
Optie 2: 18 minuten
Hiermee is het rijden in een kwartierdienst beter te realiseren, en zorgt voor een robuuste dienstregeling, die gegarandeerd toekomstvast is.
Milieu en Duurzaamheid
De spoorlijn Leeuwarden – Sneek is momenteel een stevige concurrent van de auto. Door het definitief annuleren van de plannen van een nieuwe weg tussen Sneek en Leeuwarden zal zich niet alleen een kostenbesparing voordoen, maar ook het aantal autogebruikers (12.500) zal de overweging maken om de trein, als “milieubewuster en duurzamer”, alternatief te gaan zien.
Definitieve annulering Snelweg Leeuwarden – Sneek
De tien dorpen in de gemeente Littenseradiel zijn tegen een nieuwe weg tussen Leeuwarden en Sneek langs de spoorlijn door hun gebied. Dit is meer dan terecht. De plannen voor deze “nieuwe snelweg” lopen niet alleen dwars door het gebied, maar ook nog eens parallel aan de spoorlijn Leeuwarden – Sneek. Hiermee word de spoorlijn en de nú al bijbehorende reistijdreductie tenietgedaan. In het kader van het Klimaatakkoord is dit onvoorstelbaar. Er is nog veel winst te behalen voor de spoorlijn. Door het partieel verdubbelen van het tracé en het verhogen van de snelheid/capaciteit is er niet alleen een reistijdreductie, maar zal ook de automobilist tot heroverweging doen neigen. De trein zal dan namelijk een nog stevigere concurrent van de auto worden op vele vlakken. Te denken aan: Kortere reistijd, milieubewust en duurzaam.
Kostenbesparing annuleren Project snelweg
Bij het annuleren van de snelweg kan er een kostenplaatje van €27mln – €35mln worden bespaard. Dit geld kan worden ingelegd om de partiële spoorverdubbeling te realiseren en zo de trein definitief als serieus concurrerend alternatief van de auto tussen Leeuwarden en Sneek neer te zetten.
Herijking trajectdeel Sneek – Stavoren
Om ook het trajectdeel Sneek – Stavoren rendabel te krijgen, zal er een complete herijking moeten plaatsvinden. Het aantal in/uitstappers per dag, is met name bij stations als IJlst, Hindeloopen en Koudum – Molkwerum, dramatisch laag te noemen.
Stations en voorzieningen
IJlst: IJlst ligt kort (3 Km) onder de rook van Sneek, en word aangedaan door een aantal Bel/ Opstap bussen (239 en 768 t/m 800). De Bel/Opstap bussen hebben allen een rechtstreekse verbinding tussen IJlst en één dorp kort rondom m.u.v. nr. 239. Bel/Opstap bus 239 kent een langere route van 9 halten tussen Sneek busstation en Ferwoude, waarbij station IJlst ook word aangedaan. De reistijd tussen IJlst en de kort omliggende dorpen heeft een gemiddelde van 6 minuten. Daarnaast is het opmerkelijk dat deze dorpen veelal ook op steenworp afstand van station Sneek liggen, waarbij een gemiddelde reistijd gerekend word van 12 minuten naar het busstation van deze plaats.
Afstand Centrum naar station: 850 Mt
- Lopend: 4 minuten
- Fietsend: 2 minuten
Hindeloopen: Hindeloopen is het begin en/of eindpunt voor Buslijn 102 (Hindeloopen – Workum – Makkum) met het grootste aantal busreizigers (veelal studenten) uit de kleinere dorpen tussen Hindeloopen en Makkum, die vervolgens in Workum overstappen op de trein richting Sneek of Leeuwarden. Daarnaast heeft Hindeloopen nog een Busverbinding met Bolsward die net als buslijn 102 ook Workum aandoet.
Afstand Centrum naar station: 1,7 Km
- Lopend: 20 minuten
- Fietsend: 6 minuten
Note: Buslijn 102 halteert in het dorp Hindeloopen, niet bij het station.
Koudum – Molkwerum: Koudum en Molkwerum zijn twee plaatsen die één treinstation delen naar gelijknamige samenvoeging van beide plaatsnamen. Koudum word aangedaan door buslijn 44 (Balk – Bolsward) die gekoppeld gaat aan Buslijn 92 Bolsward – Leeuwarden. Buslijn 44 stopt nabij het zwembad van Workum, wat op een loop afstand van 10 minuten van het station ligt. Ook buslijn 102 (Hindeloopen – Workum – Makkum) heeft daar een halte, deze stopt ook nog op het station te Workum. Molkwerum word aangedaan door de opstapper nummer 805, die pendelt tussen het station en dorpscentrum wanneer de trein daar halteert, is de opstapper net een aantal minuten te voren aanwezig om de reizigers hun overstap te laten maken.
Afstand Koudum Centrum naar station Koudum – Molkwerum: 3Km
- Lopend: 35 minuten
- Fietsend: 12 minuten
Afstand Molkwerum Centrum naar station Koudum – Molkwerum: 1,4Km
- Lopend: 10 minuten
- Fietsend: 5 minuten
Opheffing station IJst, Hindeloopen en Koudum – Molkwerum
Bij een Herijking van het trajectdeel Sneek- Stavoren kan men denken aan het halveren van het aantal haltes tussen de beide plaatsen. De stations IJlst, Hindeloopen, Koudum – Molkwerum kennen ten opzichte van de stations Sneek, Workum en Stavoren een té laag aantal aan in/uitstappers per dag. Daarnaast geldt er voor zowel station Hindeloopen als Koudum – Molkwerum, dat de reizigers een grote afstand moeten overbruggen (bij Koudum – Molkwerum geld dit alleen voor reizigers uit Koudum) voordat zij in het Centrum van het dorp/stad zijn of op het station kunnen komen. Bij het opheffen van de stations IJlst, Hindeloopen en Koudum – Molkwerum zou station Workum als OV-Hub (een plek waar al het OV samen komt) kunnen gaan functioneren. Vanaf station Workum rijden de bussen af en aan in alle richtingen in de gemeente Sûdwest-Fryslân. De OV-Hub zal tot verdere groei leiden van het aantal reizigers op de Buslijnen 44 en 103. Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid om nieuwe buslijnen in de Sûdwest hoek te creëren. Het opheffen van de stations zorgt ook voor een reistijdwinst: De treinen stoppen gemiddeld 1,5 minuten per station. Met het sluiten van station IJlst, Hindeloopen en Koudum – Molkwerum levert dit een reistijdwinst op van 4,5 minuten op. Als de snelheid van 100Km/hrs verhoogd word naar 130Km/hrs, kan er nogmaals 3 -5 minuten aan reistijdwinst bij opgeteld worden. Hiermee kunnen de reizigers vanuit Sûdwest Fryslân eerder op overstap station of eindbestemming Leeuwarden zijn.
Combinatie Museumlijn
De Friese Stoomtrein Maatschappij had in 2003 plannen om toeristische treinen met stoomtractie te laten rijden tussen Sneek en Stavoren. Deze stichting is failliet gegaan. Uit een studie tijdens de lopende procedure van “aanvraag faillissement,” is naar voren gekomen dat zelfstandige exploitatie zonder subsidie niet haalbaar was. Een alternatief is de exploitatie te integreren in de normale treindienst van Arriva. De Werkgroep stelt dat een toeristische museumtrein niet ten koste mag gaan van de huidige treinverbinding van Arriva. Integratie in de reguliere treindienst lijkt om diverse praktische redenen dan ook niet haalbaar. Er zijn een aantal toeristische museumtreinen/spoorlijnen in Nederland, maar die zijn allemaal op ruime afstand van Friesland. De STAR in Stadskanaal, SHM in Hoorn en VSM in Beekbergen zijn de dichtstbijzijnde. De Werkgroep denkt dat er ruimte is voor een museumtrein in Zuidwest-Fryslân en wijst erop dat museumspoorlijnen elders in Nederland door lokale overheden gebruikt worden voor sociaal beleid. Dergelijke organisaties zijn bij uitstek geschikt voor het opdoen van werkervaring en kunnen een rol spelen in re-integratie. Een subsidie en WLS (Wet Lokaal Spoor) aan een museumspoorlijn sorteert effect op zowel werkgelegenheid, toerisme als op het gebied van reintegratie, scholing en werkervaring. Al deze aspecten zouden moeten worden meegenomen bij een beslissing over dit project.
Herontwikkeling Stationsgebieden
In Stavoren bestaat eventueel de mogelijkheid om aan te sluiten bij de (her)ontwikkeling van het stationsgebied. Ballast Nedam zou tijdens de FStM periode de opdracht hebben gekregen om een nieuw station (in historische stijl) te ontwikkelen voor Stavoren, daarbij zouden er diverse toeristische voorzieningen zoals een cruiseterminal, hotel, VVV, winkel, e.d. gesitueerd worden. Het is denkbaar om de toeristische museumtrein op dit station te laten stoppen en de reguliere passagierstreinen van Arriva dan bij de beoogde locatie voor deze toeristische trekpleister (circa 300 meter van het huidige station met als bijkomend voordeel de ruime parkeergelegenheid.) Voordeel voor een toeristische trein is de verhoogde belevingswaarde voor bezoekers (toeristische voorzieningen, water-front, dichter bij centrum Stavoren etc. etc.) en daarmee hogere spin-off per bezoeker (en hoger bezoekersaantal!). Overigens verwachten wij hiervan per saldo geen/weinig besparingen in de investeringskosten (Dit alternatief nog niet getoetst bij Arriva en ProRail). De bedrijven langs de spoorlijn moeten van deze toeristische trekpleister gaan profiteren. De hele regio zal met de komst van een museumspoorlijn een economische impuls krijgen.
Scholingstraject en Dagbesteding
De Remise (Locomotieven loods) zou bijvoorbeeld een ideale werklocatie kunnen zijn voor herstel en onderhoud van spoormaterieel en een potentiële stagelocatie voor scholieren van technische scholen uit de omgeving. Daarnaast kan er gedacht worden, om een samenwerking aan te gaan met organisaties, die bekend zijn met mensen met een verstandelijke beperking. Voor deze mensen, is dit een ideale plek om dit te hebben als dagbesteding. Voor mensen met een verstandelijke beperking is dit een uitdagende manier, om zich verder te ontwikkelen.
Indien de betekenis van de museumtrein toch aanleiding geeft voor een heroverweging van bovenstaand uitgangspunt dan bestaan er primair twee mogelijkheden:
- Jaarlijks een substantieel bedrag (zie bovenstaand) uittrekken voor een exploitatiebijdrage aan een zelfstandige museum/trein maatschappij. Dit uiteraard onder strikte voorwaarden. Dan nog achten wij dit alternatief financieel-organisatorisch zeer risicovol.
- Integratie van de toeristische museumtrein in de Organisatie en dienstregeling van Arriva. Dit alternatief is organisatorisch zeer solide (grote, Europese organisatie) en biedt een gerede kans op een lager exploitatietekort.
Conclusie en Aanbeveling
De Werkgroep Spoor in Friesland roept de Provincie Fryslân op, om een voortvarend een besluit te nemen over de toekomst van de spoorlijn Leeuwarden – Sneek – Stavoren. Het verstevigen en verbreden van de ondergrond is een eerste stap hierin. De snelheid verhoging zal slechts een deel van het probleem oplossen. Omdat de treinen dichter op elkaar zullen gaan rijden in een kwartierdienst, zal dat de druk op de ketel verder opvoeren. Door partiële spoorverdubbeling toe te passen, zal dit vroegtijdig voorkomen worden. Hiermee is een robuuste dienstregeling gegarandeerd en is de spoorlijn Leeuwarden – Sneek klaar voor de toekomst! Het trajectdeel Sneek – Stavoren zal een herijking moeten ondergaan, om te zien hoe dit deel het meest rendabel te maken is. De Werkgroep is van mening, dat er niet nog jaren lang betaald kan worden, om een spoorlijn maar “bewust open te houden voor de gemeenschap,” terwijl het feitelijk niet uit kan. De Bel/Opstap bussen kunnen prima functioneren vervangend vervoer, en als Feeders voor de treinen bij de rendabele stations. Een invulling van een museumtrein is de Werkgroep een voorstander. Dit bied niet alleen economische groei, maar ook weer mogelijkheden om goed technisch geschoolde jeugd op de arbeidsmarkt te zetten. Wie wil er nou niet vanuit een (panorama) trein de mooie uitgestrekte Fryske greiden en wetteren sjen?